Haklar: İnsan, Hayvan, Canlı

Hayvanların* uluslararası hukuk eliyle idare edilmesi yeni bir fenomen değildir. Kartezyen gelenekle şekillenen etik anlayışın ürünü olan özne-nesne dikotomisinin “nesne” kısmında tasniflenen hayvanlar, öncelikle devletlerin egemenliğinin ayrılmaz bir parçası olan doğal kaynaklarının bir bileşeni olduğu için uluslararası hukukun konusu olmuştur. Bu “kaynakların” sonsuz olmadığının ve insan faaliyetlerinin bunlar üzerindeki yıkıcı etkisinin anlaşılması ile birlikte ise hayvanlar, 1970’lerden itibaren, uluslararası hukukun “korunan” nesneleri hâline gelmiştir. Hayvanlara ilişkin uluslararası hukukun bugünkü çelişkisi tam da buradadır: Uluslararası hukukun gözünden hayvanlar, onları daha fazla sömürebilmek için koruduğumuz, ticareti mümkün nesnelerdir. 

Sosyal ve beşerî bilimlerde son elli yılda katlanarak artan hayvan çalışmaları ise uluslararası hukukun hayvana yönelik Kartezyen bakışına meydan okumaktadır. Buna göre, hayvanlar, insanlara olan yakınlıklarından, uzaklıklarından ve nihayet faydalarından bağımsız olarak değerlidir ve kendilerine içkin bu değere uygun olarak muamele görmeli, hayvanlara temas eden hukuk kuralları da bu doğrultuda şekillenmelidir. İşte, küresel hayvan hukuku çalışmalarının temel motivasyonu da budur: Uluslararası hukuku, hayvanların kendisine içkin öz değeri ile hizaya getirmek. Peki ama nasıl? 

Bu oturum, “küresel hayvan hukuku” olarak anılan uluslararası hukuk alt disiplinini doğuran koşulları, bu alanda yapılan çalışmaları ve bu çalışmaların hayvanların koşullarını sahiden iyileştirebilmek bakımından neler vaat ettiğini konu edinecektir. Oturumun temel sorusu şudur: Küresel hayvan hukuku çalışmaları, hukukun hayvanlar ile kurduğu ilişki bakımından ne ölçüde devrimseldir? 

*İnsan olmayan tüm hayvanları tanımlamak için kullanılan “hayvan” tabirinin, on milyonlarca hayvan türünü içinde barındıran heterojen bir olguyu tek bir homojen özneye indirgediği ve bu yönüyle insan-hayvan arasındaki farazi hiyerarşiyi yeniden ürettiği doğrudur. Üstelik, homo sapiens türünün de hayvanlar âlemine dahil olması -insana karşı kullanıldığında- hayvan tabirini anlamsız kılmaktadır. Bu sebeple, hayvan çalışmaları literatüründe “hayvan” yerine “insan olmayan hayvan” tabirinin kullanılması tercih edilegelmişse de insandışındaki hayvan türlerinin “insan olmama” unsuru üzerinden tanımlamak da pekâlâ eleştiriden azade değildir. Bu oturumda “hayvan” tabirinin tercih edilmesinin sebebi, anlatımda duruluğun öncelenmesidir; bu tercihle anılan semantik tartışmada bir taraf olmak amaçlanmamıştır.

İfade özgürlüğü ya da bir toplumda farklı seslerin duyulması, demokrasilerin varlık bileşenlerinden, çoğulluğun ifadesi olarak kabul edilebilir. Öte yandan, hukuki bir açıdan bakılırsa, ifade özgürlüğü mutlak bir özgürlük de değildir, sınırlandırılabilir. Ancak bu sınırlandırmanın kaba bir müdahaleden ibaret kalmaması, meşru olmasına bağlıdır. O meşruiyet ölçütleri ise, hukukta yasalar sayesinde berraklık kazandırılmış sınırlandırma nedenlerinin açık ve erişilebilir olmasıyla başlar ve gerçekten o nedenlere dayanan bir sınırlandırmanın yapılmasını haklı kılacak şekilde ve özgürlüğe karşı özen yükümlülüğü yaklaşımıyla hukukta tanımlanmış tehdidi de önemseyerek, ölçülü bir müdahale sınırları dahilinde açıklanabilir. Bu soyut denklem, çoğulluk paradigmasının zedelenmediği bir ilişkiler ortamında, özellikle sanatsal yaratıcılık özgürlüğü bağlamında nasıl açıklanmalıdır? Avrupa insan hakları kurumlarının uygulamasında, genel anlamıyla ifade özgürlüğünden daha farklı bir mecrada kavranmaya çalışılan bir “sanat özgürlüğü” alanı, diğer özgürlük alanlarıyla çarpışması durumunda, nasıl bir değerlendirmeye maruz kaldı?

Günümüz devletlerinin kökenini ve çatısını oluşturan hukuk sistemleri, Batı dünyasında burjuva sınıfının güçlenmesiyle baskın görüş hâline gelen hümanist bakış açısına dayanmaktadır. Tekil insanı ve onun diğer her şeyden üstünlüğünü merkezine alan bu yaklaşım, doğal hukuk teorisinden kaynaklanan temel hak ve özgürlükleri yalnızca insanlara tanır, insan dışı canlı ve cansız varlıkların haklarının olamayacağını kabul eder. Zamanı için ilerici kabul edilen bu düşünce yapısı kendi içinde, sadece doğal olmayan bir “insan-doğa” ayrımı değil, aynı zamanda insanın canlı ve cansız diğer doğal unsurlar üzerindeki sömürüsünü meşrulaştıran bir adaletsizlik de barındırır. Bugün hem iklim krizinin dayattığı gereklilikler hem de adalet kavramının daha kapsayıcı olması yönündeki felsefi dönüşüm, insan olmayanların da haklarının olması gerektiği yönünde bir baskı oluşturmaktadır. İnsan dışı canlı ve cansız varlıkların ekonomik amaçlarla nesneleştirilmesinin ve insan çıkarları ve amaçları doğrultusunda sınırsız şekilde sömürülmeye devam etmesinin vicdanen ve fiziken mümkün olmadığının giderek kabul edilmesi, bu konuda hukuken de harekete geçilmesini zorunlu kılmaktadır. Buna bağlı olarak, hukuksal paradigmalarda başlayan değişim, bazı yüksek mahkeme kararlarına da yansımaktadır. Doğanın anayasal düzeyde, insanın çıkarlarından bağımsız olacak şekilde haklara sahip bir özne olarak kabul edilmesinin yanında, çeşitli anayasa mahkemeleri de ekolojik dengeyi gözetmek adına, sırf var olma hakkı üzerinden doğayı koruyucu bazı kararlar vermeye başlamıştır. Bu gelişmeler şu anda bazı tekil örnekler olarak görünse de özellikle iklim krizinin yıkıcı etkilerinin her geçen gün daha fazla hissedildiği bu günlerde, yasama organlarının ataleti karşısında harekete geçen yüksek mahkemelerinin sayısı da her geçen gün artmaktadır. Bu durum, bir zamanlar mutlak iktidara karşı burjuvanın haklarını korumak için ortaya çıkan anayasacılık akımının, bu sefer burjuva iktidarına karşı dünya üzerindeki yaşamın korunması için işlemeye başladığı anlamına gelmektedir.